امامت امام باقرامام محمد باقر (علیه‌السلام)، پنجمین امام شیعیان است. ۱ - ولادت امام باقرامام محمد باقر (علیه‌السلام)، روز جمعه اول ماه رجب سال ۵۷ هجری قمری، در شهر مدینه، چشم به جهان گشود. [۲]
الارشاد، مفید، ج۱، ص۱۵۸، محمد بن محمد بن نعمان العکبری البغدادی (وفات۴۱۳ق)، دارالمفید، بیروت لبنان، ۱۴۱۴ق ـ ۱۹۹۲م.
[۳]
بحارالانوار، مجلسی، ج۴۶، ص۲۱۲، محمدباقر (وفات۱۱۱۱ق)، تحقیق:یحیی العابدی، مؤسسة الوفاء، بیروت، لبنان، ۱۴۰۳ق ۱۹۸۲م.
در بعضی نقل‌ها ولادت حضرت، سوم ماه صفر سال ۵۶ نیز ذکر شده است. [۴]
مناقب آل ابوطالب، ابن شهر آشوب، ج۲، ص۲۲۷، ابوعبداللّه محمد بن علی (وفات۵۸۸ق) الحیدریة، نجف.
۲ - پدر و مادر امام باقرپدر امام باقر (علیه‌السلام)، امام علی بنحسین زین العابدین (علیه‌السلام) و مادر بزرگوارش، امّ عبداللّه فاطمه، دختر امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) است. از این جهت در میان اهل بیت (علیهم‌السلام) او نخستین کسی است که از نظر نسب پدری و مادری، علوی و فاطمی است و لذا به «علوی من علویین وهاشمی من هاشمیین» معروف است. [۵]
الارشاد، مفید، ج۱، ص۱۵۸، محمد بن محمد بن نعمان العکبری البغدادی (وفات۴۱۳ق)، دارالمفید، بیروت لبنان، ۱۴۱۴ق ـ ۱۹۹۲م.
[۶]
اعلام الوری باعلام الهدی، طبرسی، ج۱، ص۴۹۸، فضل بن حسن، تحقیق: مؤسسة آل البیت، انتشارات ستاره، قم ۱۴۱۷ق.
۳ - کنیه و القاب امام باقرکنیه آن حضرت، ابوجعفر و لقب معروفش «باقر» و یا «باقرالعلوم» به معنای شکافنده دانش‌ها است که از سوی رسول خدا این لقب به او داده شده است. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به جابر بن عبداللّه انصاری فرمود: ای جابر تو زنده می‌مانی تا زمانی که فرزندم را از نسل حسین به نام محمد که شکافنده علم دین است ملاقات کنی، هرگاه وی را دیدی سلام من را به او برسان. [۷]
کشف الغمه فی معرفة الأئمّة، اربلی، ابوالفتح، علی بن عیسی (وفات۶۹۳ق) دارالاضواء، ج۲، ص۲۳۶، بیروت، لبنان، ۱۴۰۵ق ۱۹۸۵م.
[۸]
روضة الواعظین، فتال نیشابوری، ج۱، ص۲۰۲، محمد بن فتال (وفات ۵۰۸)، تحقیق:سید محمد بن مهدی الفتال، منشورات رضی، قم.
۴ - دوران امامت امام باقردوران امامت امام باقر (علیه‌السلام) نوزده سال و همزمان با زمامداری ولید بن عبدالملک ، سلیمان بن عبدالملک ، عمر بن عبدالعزیز ، یزید بن عبدالملک ، هشام بن عبدالملک، ولید بن یزید و ابراهیم بن ولید ، از خلفای بنی امیه بود. ۵ - شهادت امام باقرآن حضرت در سال ۱۱۴ هجری قمری، در ۵۷سالگی به وسیله ابراهیم بن عبدالملک مسموم و به شهادت رسید و پیکر مطهرش در قبرستان بقیع ، شهر مدینه به خاک سپرده شد. [۱۰]
مناقب آل ابوطالب، ابن شهر آشوب، ج۲، ص۲۲۷، ابوعبداللّه محمد بن علی (وفات۵۸۸ق) الحیدریة، نجف.
۶ - دلایل امامت امام باقردر منابع کلامی و حدیثی شیعه ، دلایل متعددی بر امامت امام باقر (علیه‌السلام) اقامه شده که عبارتند از: ۶.۱ - نصوصروایاتی که بر امامت امام باقر (علیه‌السلام) دلالت دارد به چند دسته تقسیم می‌شود: ۶.۱.۱ - دسته اولدسته اول روایات متواتری است که فی الجمله امامت دوازده امام را ثابت می‌کند و با اثبات امامت دوازده نفر قطع به امامت دوازده امام حاصل می‌گردد و کسانی که امامت دوازده امام را نمی‌پذیرند امامت را بر خلاف روایات بر عدد مخصوصی منحصر نکرده اند [۱۱]
الاقتصاد، طوسی، ج۱، ص۲۳۵، محمد بن حسن، مکتبة چهلستون، قم، ۱۴۰۰ق.
[۱۲]
الاقتصاد، طوسی، ج۱، ص۲۳۶، محمد بن حسن، مکتبة چهلستون، قم، ۱۴۰۰ق.
[۱۳]
مناقب آل ابوطالب، ابن شهر آشوب، ج۳، ص۳۱۵، ابوعبداللّه محمد بن علی (وفات۵۸۸ق) الحیدریة، نجف.
این روایات از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) با عناوین دوازده امام، دوازده خلیفه و دوازده امیر نقل شده است.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: «امامان بعد از من دوازده نفرند که همه آنان از قریش اند» [۱۴]
مناقب آل ابوطالب، ابن شهر آشوب، ج۱، ص۲۵۴، ابوعبداللّه محمد بن علی (وفات۵۸۸ق) الحیدریة، نجف.
[۱۵]
عیون المعجزات، حسین بن عبدالوهاب (وفات قرن ۵) چاپ ۱۳۶۹، ج۲، ص۶۲، الحیدریة، نجف.
و نیز نقل شده است که: « اسلام پیوسته با دوازده خلیفه که همگی آنان از قریش‌اند عزیز خواهد بود» [۱۶]
صحیح مسلم، نیشابوری، ج۶، ص۳ ـ۴، مسلم بن حجاج، بیروت، دارالفکر، بی تا.
[۱۷]
مسند احمد، احمد بن حنبل، ج۵، ص۹۰، بیروت، دار صادر.
[۱۸]
مسند احمد، احمد بن حنبل، ج۵، ص۹۳، بیروت، دار صادر.
[۱۹]
مسند احمد، احمد بن حنبل، ج۵، ص۱۰۰، بیروت، دار صادر.
[۲۰]
سنن ابوداود، سجستانی، ج۲، ص۳۰۹، سلیمان بن اشعث، دارالفکر، بیروت، ۱۴۱۰ق.
و یا فرموده است: «بعد از من دوازده امیر خواهد آمد که همه آنان از قریش اند». [۲۱]
صحیح بخاری، بخاری، ج۸، ص۱۲۷، محمد بن اسماعیل، دارالفکر للطباعة والنشر، بیروت، ۱۴۰۱ق.
[۲۲]
مسند احمد، احمد بن حنبل، ج۵، ص۹۲، بیروت، دار صادر.
۶.۱.۲ - دسته دومدر دسته دیگری از روایات به اسم امام باقر (علیه‌السلام) تصریح شده است. از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: «هر که بمیرد و امامش را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده است خدای عز وجل می‌فرماید: « اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید پیامبر و اولیای امر خودتان را» ولیّ امر علی است و پس از او حسن و پس از او حسین و پس از او علی بن حسین و پس از او محمد بن علی. سپس امر امامت همین گونه باشد [۲۳]
کافی، کلینی، ج۲، ص۲۱، محمد بن یعقوب بن اسحاق الرازی (وفات۳۲۹ق)، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۳ق.
و نیز پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در پاسخ یک یهودی فرمود: «هنگامی که مدت امامت علی بن حسین تمام شود بعد از او پسرش محمد که باقر خوانده می‌شود عهده دار امامت می‌شود. [۲۴]
کفایة الأثر، خزاز القمی، ج۱، ص۵۸، علی بن محمد بن علی، تحقیق:سید عبداللطیف حسینی کوهکمری خوئی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱هق.
از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نقل شده است که «یخرج من صلب علی ولدا سمیّی وأشبه الناس بی، علمه علمی وحکمه حکمی وهو الإمام والحجة بعد أبیه» از نسل علی بن حسین، فرزندی متولد خواهد شد که هم نام من و شبیه ترین مردم به من است، علم او علم و دانش من و حکم او حکم من است و او امام و حجت بعد از پدرش خواهد بود. [۲۵]
کفایة الأثر، خزاز القمی، ج۱، ص۳۰۲، علی بن محمد بن علی، تحقیق:سید عبداللطیف حسینی کوهکمری خوئی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱هق.
[۲۶]
الصراط المستقیم، العاملی النباطی، ج۲، ص۱۲۰، زین الدین علی بن یونس (وفات ۸۷۷ق) تحقیق و تعلیق: محمد باقر بهبودی، چاپ المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، النجف الأشرف.
[۲۷]
غایة المرام، بحرانی، ج۲، ص۲۲۵، سید هاشم، بی تا.
۶.۱.۳ - دسته سومامام سجاد (علیه‌السلام) نیز در چندین مورد بر وصایت و امامت فرزندش بعد از خود تصریح کرده است. جابر می‌گوید: بر امام علی بن حسین (علیه‌السلام) وارد شدم، دیدم پسری در کنارش حضور دارد، پرسیدم این پسر کیست؟ حضرت فرمود: «هذا ابنی وصاحب الأمر بعدی محمد الباقر؛ این فرزندم و امام بعد از من محمد باقر است» [۲۸]
الامالی، صدوق، ج۱، ص۴۳۵، محمد بن علی بن الحسین، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، ۱۴۱۷ق.
در جای دیگر نیز امام سجاد (علیه‌السلام) می فرماید: «انّه وصیّ ووارثی وعیبة علمی ومعدن العلم وباقر العلم؛ او وصی و وارث من و ظرف دانش من و محل جوشش علم و حلم من و شکافنده علم است». [۲۹]
کفایة الأثر، خزاز القمی، ج۱، ص۲۴۳، علی بن محمد بن علی، تحقیق:سید عبداللطیف حسینی کوهکمری خوئی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱هق.
در حدیث دیگر امام سجاد (علیه‌السلام) خطاب به فرزندش می‌فرماید: «بُنیَّ انی جعلتک خلیفتی من بعدی، فرزندم من تو را جانشین بعد از خود قرار دادم. [۳۰]
کفایة الأثر، خزاز القمی، ج۱، ص۲۴۱، علی بن محمد بن علی، تحقیق:سید عبداللطیف حسینی کوهکمری خوئی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱هق.
[۳۱]
بحارالانوار، مجلسی، ج۴۶، ص۲۳۱، محمدباقر (وفات۱۱۱۱ق)، تحقیق:یحیی العابدی، مؤسسة الوفاء، بیروت، لبنان، ۱۴۰۳ق ۱۹۸۲م.
۶.۲ - عصمتدلیل دیگر بر اثبات امامت امام محمد باقر (علیه‌السلام) عصمت آن حضرت است. بر اساس دلایل عقلی و نقلی ، امام می‌باید از هرگونه خطا و اشتباه فکری و عملی مصون باشد، تا بتواند همانند پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) الگو و اسوه دیگران باشد و گفتار ورفتارش برای دیگران حجت شرعی محسوب شود. در آن عصر هیچ فرد دیگری ادعای عصمت نکرده است و تنها ایشان واجد مقام عصمت بوده است. [۳۲]
تقریب المعارف، حلبی، ج۱، ص۱۱۶، ابوالصلاح، تقی الدین بن نجم (وفات ۳۷۴ق)، تحقیق: رضا استادی، بی جا، ۱۳۶۳هـش.
۶.۳ - افضلیتبه حکم عقل و خرد، کسی می‌باید امام و پیشوای امت باشد که از نظر کمالات علمی و اخلاقی، افضل و برتر از دیگران است. از این نظر امام باقر (علیه‌السلام) در مقایسه با همه معاصران خود از هر جهت افضل دوران خود بوده است و بسیاری از علما و بزرگان اهل سنت نیز بدان اعتراف کرده اند، که به چند نمونه اشاره می‌شود: عبداللّه بن عطاء مکی، از دانشمندان بزرگ معاصر امام باقر (علیه‌السلام) در مورد عظمت شخصیت امام باقر (علیه‌السلام) می گوید: من هیچ‌کس را ندیدم که به اندازه ابی جعفر باقر، علما و دانشمندان این گونه در مقابل عظمت وی حقیر و کوچک شمرده شود، من دیدم شخصیت های بزرگ علمی چون حکم بن عیینه را که همانند کودک نوآموز در برابر استادش در مقابل ابوجعفر، زانو زده است. [۳۳]
تاریخ دمشق، ابن عساکر، ج۵۴، ص۲۷۸، علی بن حسین، (وفات۵۷۱) تحقیق: علی شیری، دارالفکر للطباعة والنشر، بیروت، لبنان، ۱۴۱۵ق.
ابن خلکان ، که از مشاهیر علمای اهل سنت است در مورد مقام علمی امام باقر (علیه‌السلام) می گوید: وکان الباقر عالماً سیداً کبیراً؛ ابوجعفر باقر، عالم بزرگ و شخصیت سترگ بود وی را بدین جهت باقر می‌گفتند که عرصه های علم و دانش را شکافته و علم را گسترش داد. [۳۴]
وفیات الأعیان، ابن خلکان، ج۳، ص۳۱۴، شمس الدین (وفات ۶۸۱ق) تحقیق: احسان عباسی، دارالثقافة، بیروت.
شهاب الدین، احمد بن حجر هیثمی می‌گوید: ابوجعفر باقر، امام و پیشوای بزرگی است که از نظر جلالت و فضل، همگان بر آن اتفاق نظر دارند، وی لایه های پنهان معارف و حقایق احکام دین را آشکار نمود، به همین جهت وی به باقرالعلوم و شکافنده دانش‌ها شهرت یافت و از نظر صفای قلب ، ذکاوت علمی، طهارت نفس و شرافت خلق، سرآمد همگان بود. [۳۵]
الصواعق المحرقة، هیثمی، ج۱، ص۱۲۴، ابن حجر، احمد بن محمد۹۷۲هـ، مؤسسة الرسالة، بیروت، ۱۴۱۷.
عبداللّه بن حجازی ، مشهور به شرقاوی از علمای بزرگ الازهر مصر ، می گوید: امام باقر (علیه‌السلام) داناترین شخص زمان خود بود و در فهم ت فسیر قرآن و حدیث و فقه ، احدی با او برابری نمی‌کرد. و نیز افرادی مثل احمد بن سنان دمشقی صاحب کتاب اخبار الدول ، ابن العماد حنبلی مؤلف شذرات الذهب و... هر کدام به برتری مقام و فضل علمی امام باقر (علیه‌السلام) اعتراف کرده اند. [۳۶]
شرح احقاق الحق، المرعشی التستری، ج۱۲، ص۱۶۱، قاضی نوراللّه الحسینی (۱۴۱۱ق) تحقیق: سید شهاب الدین مرعشی النجفی، چاپ کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، قم.
۶.۴ - معجزاتدلیل دیگر اثبات مقام امام باقر (علیه‌السلام) معجزاتی است که در موارد زیادی از آن حضرت صادر شده است و از طرفی او مدعی امامت نیز بود. معجزه همان گونه که ادعای نبوت را اثبات می‌کند ادعای امامت را نیز اثبات می‌کند. ابوبصیر صحابه خاص آن حضرت، نقل می‌کند: هنگامی که نابینا شدم به محضر امام باقر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) عرض کردم شما وارث رسول اللّه‌اید و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) وارث همه انبیا بود و علم همه پیامبران را یکجا داشت، آیا شما می‌توانید مردگان را زنده کنید و بیماری کور و پیسی را درمان نمایید؟ حضرت فرمود: بلی با اذن خدا، سپس به من نزدیک شد و دست مبارکش را به صورت و چشمانم مالید، ناگهان من بینایی را باز یافتم و اطرافم را مشاهده نمودم. آن گاه امام (علیه‌السلام) به من فرمود: آیا می‌خواهی این گونه بینا باشی و هر چه نصیب دیگران از خوبی و بدی شد نصیب شما نیز بشود یا این‌که به حال اول برگردی و بهشتی خالص باشی؟ گفتم می‌خواهم به حال قبلی برگردم و اهل بهشت باشم. حضرت بر چشمانم مسح نمود و به حالت قبل برگشت. [۳۷]
مناقب آل ابوطالب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۲۰۰، ابوعبداللّه محمد بن علی (وفات۵۸۸ق) الحیدریة، نجف.
در حدیث دیگر، ابوبصیر نقل می‌کند: همراه امام باقر (علیه‌السلام) در مراسم حج بودم، احساس کردم که جمعیت حاجیان زیاد است و شور و ولوله زیادی دارد، به محضر امام باقر (علیه‌السلام) عرض کردم:چه قدر سر و صدا زیاد است و جمعیت حاجیان فراوان؟ حضرت در پاسخ فرمود: بلکه چه قدر ضجه و ناله زیاد است و حاجی کم اند، بعد فرمود: می خواهی آنچه را گفتم با چشم ببینی؟ پس بر چشمانم مسح نمود و فرمود: ببین؛ به سـوی حجـاج نگـاه کـردم دیـدم که بیش‌تر مردم به صورت بوزینه‌ها و خوک‌ها هستنـد و انسـان‌ها در میان آنان اندک اند [۳۸]
دعائم الإسلام، قاضی النعمان المغربی، ج۱، ص۷۸، نعمان بن محمد بن منصور (وفات ۳۶۳ق)، تحقیق: آصف بن علی اصغر فیضی، دار المعارف، قاهره، ۱۹۶۳م.
[۳۹]
عیون المعجزات، حسین بن عبدالوهاب (وفات قرن ۵) چاپ ۱۳۶۹، ج۱، ص۶۸، الحیدریة، نجف.
[۴۰]
مناقب آل ابوطالب، ابن شهر آشوب، ج۳، ص۳۱۸، ابوعبداللّه محمد بن علی (وفات۵۸۸ق) الحیدریة، نجف.
و موارد مشابه آن‌که در کتب معتبر روائی، تفصیلاً نقل شده است. [۴۲]
مناقب آل ابوطالب، ابن شهر آشوب، ج۳، ص۲۴۱، ابوعبداللّه محمد بن علی (وفات۵۸۸ق) الحیدریة، نجف.
۷ - فهرست منابع• اعلام الوری باعلام الهدی، طبرسی، فضل بن حسن، تحقیق: مؤسسة آل البیت، انتشارات ستاره، قم ۱۴۱۷ق. • الارشاد، مفید، محمد بن محمد بن نعمان العکبری البغدادی (وفات۴۱۳ق)، دارالمفید، بیروت لبنان، ۱۴۱۴ق ـ ۱۹۹۲م. • الاقتصاد، طوسی، محمد بن حسن، مکتبة چهلستون، قم، ۱۴۰۰ق. • الامالی، صدوق، محمد بن علی بن الحسین، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، ۱۴۱۷ق. • بحارالانوار، مجلسی، محمدباقر (وفات۱۱۱۱ق)، تحقیق: یحیی العابدی، مؤسسة الوفاء، بیروت، لبنان، ۱۴۰۳ق ـ ۱۹۸۲م. • تاریخ دمشق، ابن عساکر، علی بن حسین، (وفات۵۷۱) تحقیق: علی شیری، دارالفکر للطباعة والنشر، بیروت، لبنان، ۱۴۱۵ق. • تقریب المعارف، حلبی، ابوالصلاح، تقی الدین بن نجم (وفات ۳۷۴ق)، تحقیق: رضا استادی، بی جا، ۱۳۶۳هـش. • دعائم الإسلام، قاضی النعمان المغربی، نعمان بن محمد بن منصور (وفات ۳۶۳ق)، تحقیق: آصف بن علی اصغر فیضی، دار المعارف، قاهره، ۱۹۶۳م. • دلائل الامامة، طبری، محمد بن جریر (وفات قرن ۴) تحقیق و چاپ مؤسسة البعثة، قم، ۱۴۱۳. • روضة الواعظین، فتال نیشابوری، محمد بن فتال (وفات ۵۰۸)، تحقیق: سید محمد بن مهدی الفتال، منشورات رضی، قم. • سنن ابوداود، سجستانی، سلیمان بن اشعث، دارالفکر، بیروت، ۱۴۱۰ق. • شرح احقاق الحق، المرعشی التستری، قاضی نوراللّه الحسینی (۱۴۱۱ق) تحقیق: سید شهاب الدین مرعشی النجفی، چاپ کتابخانه آیة اللّه مرعشی نجفی، قم. • صحیح بخاری، بخاری، محمد بن اسماعیل، دارالفکر للطباعة والنشر، بیروت، ۱۴۰۱ق. • صحیح مسلم، نیشابوری، مسلم بن حجاج، بیروت، دارالفکر، بی تا. • الصراط المستقیم، العاملی النباطی، زین الدین علی بن یونس (وفات ۸۷۷ق) تحقیق و تعلیق: محمد باقر بهبودی، چاپ المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، النجف الأشرف. • الصواعق المحرقة، هیثمی، ابن حجر، احمد بن محمد۹۷۲هـ، مؤسسة الرسالة، بیروت، ۱۴۱۷. • کافی، کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق الرازی (وفات۳۲۹ق)، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۳ق. • عیون المعجزات، حسین بن عبدالوهاب (وفات قرن ۵) چاپ ۱۳۶۹، الحیدریة، نجف. • غایة المرام، بحرانی، سید هاشم، بی تا. • کشف الغمه فی معرفة الأئمّة، اربلی، ابوالفتح، علی بن عیسی (وفات۶۹۳ق) دارالاضواء، بیروت، لبنان، ۱۴۰۵ق ۱۹۸۵م. • کفایة الأثر، خزاز القمی، علی بن محمد بن علی، تحقیق: سید عبداللطیف حسینی کوهکمری خوئی، انتشارات بیدار، قم، ۱۴۰۱هـق. • مسند احمد، احمد بن حنبل، بیروت، دار صادر. • مناقب آل ابوطالب، ابن شهر آشوب، ابوعبداللّه محمد بن علی (وفات۵۸۸ق) الحیدریة، نجف. • وفیات الأعیان، ابن خلکان، شمس الدین (وفات ۶۸۱ق) تحقیق: احسان عباسی، دارالثقافة، بیروت. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه کلام اسلامی، مؤسسه امام صادق(ع)، برگرفته از مقاله «امامت امام محمد باقر»، شماره۷۹. |